1

Nowickie muzealia Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie

 

W Państwowym Muzeum Etnograficznym  (PME) w Warszawie podczas kwerendy 31.03. 2017 r. udało  się sfotografować wszystkie 19 muzealia etnograficzne pochodzące z Nowicy a znajdujące się w zasobie placówki.
Z tego miejsca raz jeszcze serdecznie dziękujemy panu Aleksandrowi Bratkowi Rybotyckiemu  z  Działu Etnografii Polski i Europy PME za okazaną pomoc zarówno podczas kwerendy, wykonywania fotografii jak i procedury uzyskiwania bezpłatnej licencji na ich wykorzystanie.   Przed nami szczegółowa kwerenda[1] w  Dziale Dokumentacji Archiwalnej i Fotograficzno-Filmowej PME – na dzień dzisiejszy udało nam się uzyskać wiedzę o istnieniu m.in. filmu dokumentującego produkcje łyżek i wrzecion (trwającego 7 minut) autorstwa K. Chojnackiego i P. Szackiego z 1968 r.[2] a to dopiero początek prac! Mamy nadzieję, że niedługo będziemy mogli film ten udostępnić…

Tymczasem prezentujemy fotografie muzealiów.

Regina Pazdur

P.S. W celu uzyskania dostępu do lepszych jakościowo fotografii prosimy o kontakt mailowy: nowicaprzyslup@gmail.com

[1] We wstępnej kwerendzie (oprócz piszącej te słowa) uczestniczyła historyczka i archiwistka p. Daria Rusin- raz jeszcze dziękujemy.

[2] Za tę informację dziękujemy kustosz PME z Centralnego Magazynu Zbiorów pani Małgorzacie Jaszczołt

 

GRZEBIEŃ DO LNU

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : PME 33467

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: wykonanie ręczne

opis: Grzebień do obrywania lnu, wykonany z jednego kawałka drewna, niestarannie obrobiony. Część pracująca o kształcie prostokątnym. Uchwyt wydłużony o kątach prostych. Nasada obejmuje ok. 1/3 całości, odznaczona progiem; przy krawędzi zewnętrznej lekko sfazowana. Zęby zwężające się o kształcie ostrosłupów.

(Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

wymiary: wysokość: 57 cm; długość 29,5 cm; szerokość 26 cm.

autorka fotografii: Regina Pazdur©

NÓŻ DO FUGOWANIA GONTÓW

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33452

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: wykonanie ręczne

opis PME: Nóż do parzenia gontów. Narzędzie przystosowane do pracy dwustronnej, kształtem zbliżone do litery T. Część pracująca wykonana z rozklepanego na końcach, zaostrzonego i odpowiednio uformowanego i zawiniętego płaskownika. Gonty mocowano na stole, wycinano-“parzono” dwustronnym nożem. Trzonek drewniany w przekroju poprzecznym owalnym. Część pracująca osadzona w wyciętym rowku. (A. Robotycki)

komentarz ANP: Wśród łyżkarzy ze wsi Nowica z którymi przeprowadzano wywiady w 2016 i 2017 r. a także  w literaturze dotyczącej łyżkarstwa w Nowicy[1] nie pojawia  się określenie „parzenie gontów” – występuje „paszenie gontów”; nie stosuje się nazwy „nóż do fugowania gontów” a „struh” lub „szpucha”[2]. (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: wysokość: 15,5 cm, długość: 27 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

[1] „ (…) Po nadaniu gontowi odpowiedniego kształtu przystępowano do paszenia czyli wycinania w szerszej jego części  pachy: tj. szczeliny, w którą przy układaniu na dachu wchodzi węższy brzeg następnego gontu. Pachę (inaczej fugę lub szpuhę wycina się narzędziem zwanym struh. M. Brylak  1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 153

[2]H. Piasecka, 1966,  Produkcja przedmiotów drewnianych i handel nimi we wsiach łemkowsich powiatu gorlickiego, Lublin: niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem profesora dr Romana Reinfussa przy Katedrze Etnografii i Etnologii UMCS w Lublinie. Archiwum UMCS, s.36

 

UCHWYT DO STRUGANIA GONTÓW

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33453

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno, metal

technika: wykonanie ręczne

opis PME: “Konik” do strugania gontów – uchwyt składa się z dwóch części drewnianych połączonych wpustowo i połączonych metalowym kołkiem. Mocowanie gontu w czasie obróbki ułatwione jest przez osadzenie gontu na zamocowanych w podstawie trzech metalowych ostrzy i jednego w części w kształcie kulki. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: W literaturze dotyczącej łyżkarstwa w Nowicy[3]  oraz w opracowaniach Muzeum Etnograficznego w Krakowie[4]obiekt ten nazywany jest „hrab”. We wspomnianej literaturze nie pojawia się określenie „Konik”. (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: szerokość: 7,5 cm, długość: 35,5 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

[3] „Przed I wojną światową, a sporadycznie w okresie międzywojennym, przy produkcji gontów w lesie do przytrzymywania deseczek przy struganiu używano tak zwanego hrabu. Prymitywniejsza jego forma polegała na tym, że w pień żywego drzewa, posiadającego na odpowiedniej wysokości  naturalną odrośl zwaną krywulą, wprawiano deskę długości około 80 cm. Deskę umieszczano poziomo w ten sposób, że jeden jej koniec zaopatrzony w pionowo sterczące gwoździe wystawał wydatnie poza drzewo akurat pod krywulą Obrabiany gont wkładano między odrośl a uzębioną deskę tak, że zaczepiał się on o gwoździe. Wtedy, naciskając go podczas strugania ku dołowi, można było swobodnie pracować posługując się obiema rękami. W późniejszej formie hrabu naturalną odrośl zastępowano specjalnie obrobionym kawałkiem drzewa o sierpowatym kształcie, który wprawiano prostopadle w poziomą deskę” M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 152-153

[4] „Archaiczność narzędzia w którym główną rolę odgrywa zakrzywiona odrośl, czyli krywula, nie jest tak archaiczna – składają się na nie również cztery kawałki metalu: ten w krywuli jest najważniejszy bo to trójkątne ostrze noża ma zadanie wycinać rowki w gontach potrzebnych na pokrycie dachu. Trzy pozostałe ostre kawałki metalu wbite w krawędź deski też kłócą się z epoką kultury drewnianej. Skąd taka rozrzutność? (w kobylicy w tym miejscu znajduje się zwykła drewniana deseczka). Zapewne narzędzie to było bardziej uniwersalne niż nam się zdaje i służyło też do obróbki łyżek – produktu regionalnego Nowicy. Ostrza na krawędzi pełniły funkcję unieruchamiającą obrabiany przedmiot aby pod wpływem pracy ośnikiem drewno było prawidłowo zestrugane http://etnomuzeum.eu/Obiekty,216_hrab.html

 

NÓŻ TOKARSKI

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33455

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: żelazo, drewno

technika: wykonanie ręczne przez kowala z Uścia

opis PME: Nóż wykonany przez kowala, o skośnym ostrzu, wbity w struganą ręcznie drewnianą rękojeść. Służył do wyrobu łyżek i wrzecion na drewnianej tokarni. Nazwa gwarowa dłutko. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: nazwa własna po łemkowsku: dołoto (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: wysokość: 27 cm, ostrza 12 cm;  szerokość: 5 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

 

NÓŻ DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33456

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: żelazo, drewno

technika: kowalska, toczenie

opis PME: Nóż do wyrobu łyżek, ostrze noża wyrobu kowalskiego, z rękojeścią połączone przez nabicie. Rękojeść toczona, wzmocniona skuwką. Tego rodzaju noże, z dobrze naostrzonymi ostrzami służyły do wyrobu łyżek (bez udziału tokarni), strugania trzonków. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: nazwa własna po łemkowsku: niż do wżyci; do dnia dzisiejszego (2017 r.) używa się noża o tym kształcie i proporcjach przy ręcznej produkcji łyżek (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: wysokość: 36 cm, ostrza 23 cm;  szerokość: 3,3 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SKOBLICZKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33457

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: metal, drewno

technika: kowalska, toczenie, obróbka metalu, wykonał kowal z Uścia

opis PME: Narzędzie wykonane przez kowala z grzbietu starej kosy. Występ ostrza skobliczki wpuszczony jest w otwór rozwiercony w rękojeści i zaklinowany drewnianym kołkiem. Skobliczka służyła do wycinania konchy w drewnianych łyżkach. Nazwa gwarowa ryżec.  (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: Podczas badań terenowych przeprowadzonych we wsi w latach 2013-2017  nie zanotowano ani jednego przypadku posługiwania się nazwą „skobliczka” (“skrobliczka”) ; Nazwa „skobliczka”  (“skrobliczka”) nie występuje też w literaturze przedmiotu dotyczącej nowickiego łyżkarstwa; nazwy własne omawianego narzędzia żywe wśród mieszkańców i obecne w literaturze przedmiotu to: riżec, ryżec. W bartnictwie skobliczką nazywano podobne do riżca narzędzie (ale jednak różne bo o kształcie tulei) służące do wyrównywania powierzchni wewnętrznej barci.

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 43 cm;  ostrza 6,6 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

SKOBLICZKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33458

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: metal, drewno

technika: kowalska, toczenie, obróbka metalu, wykonał kowal z Uścia

opis PME: Narzędzie wykonane przez kowala z grzbietu starej kosy. Występ ostrza skobliczki wpuszczony jest w otwór rozwiercony w rękojeści i zaklinowany drewnianym kołkiem. Skobliczka służyła do wycinania konchy w drewnianych łyżkach. Nazwa gwarowa ryżec.  (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: Podczas badań terenowych przeprowadzonych przez R. Pazdur we wsi w latach 2013-2017  nie zanotowano ani jednego przypadku posługiwania się nazwą „skobliczka” (“skrobliczka”) ; Nazwa „skobliczka” (“skrobliczka”) nie występuje też w literaturze przedmiotu dotyczącej nowickiego łyżkarstwa; nazwy własne omawianego narzędzia żywe wśród mieszkańców i obecne w literaturze przedmiotu to: riżec, ryżec.  W bartnictwie skobliczką nazywano podobne do riżca narzędzie (ale jednak różne bo o kształcie tulei) służące do wyrównywania powierzchni wewnętrznej barci.

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 43 cm;  ostrza 6,6 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33459

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 24,5 cm;  szerokość 4,4 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33460

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 29,5 cm;  szerokość 6,4 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33461

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

opis PME:  Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 41 cm;  szerokość 10,5 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33462

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 35,3 cm;

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

 

ŁYŻKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33463

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osikowe

technika: żłobienie, struganie

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść wykonana techniką strugania, płaska.
Koncha owalna wystrugana za pomocą skobliczki, w przekroju poziomym owalna. Rękojeść wydłużona, zwężająca się ku krańcowi, o ostrych krawędziach.
Barwa naturalna drewna. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 29,6 cm;  szerokość 5,9 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

ŁYŻKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33464

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osikowe

technika: żłobienie, struganie

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść wykonana techniką strugania, płaska.
Koncha owalna wystrugana za pomocą skobliczki, w przekroju poziomym owalna. Rękojeść wydłużona, zwężająca się ku krańcowi, o ostrych krawędziach.
Barwa naturalna drewna. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Komentarz ANP: Nowiccy łyżkarze nie używają słowa „koncha” a czarka lub jidało; z kolei na rękojeść mówią trzonek lub derżak[5]. Łyżkarze strugają czarkę łyżki riżcem a nie skobliczką. Komentarz dotyczy wszystkich prezentowanych  muzealiów etnograficznych “łyżka”

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 29,5 cm;  szerokość 5,6 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

[5] Badania terenowe przeprowadzone przez R. Pazdur w 2016 i 2017 r. ; M. Brylak  1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 154.

 

ŁYŻKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33465

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osikowe

technika: żłobienie, struganie

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść toczona na tokarni ręcznej /napędem za pomocą sznurka i sprężynującej gałęzi/. Koncha zbliżona w przekroju poziomym do owalu, poszerzana wykonana nożem i skobliczką. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 41,7 cm;  szerokość 7,7 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

 

WRZECIONO

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33466

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osinowe

technika: tokarska

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Wrzeciono wykonane techniką toczenia na ręcznej tokarni /”z gałęzią”/. Prześlik wytoczony osobno i nasadzony na wrzeciono, zdobiony brązowym ołówkiem /dziewięć równoległych centrycznych pasków/. Barwa naturalna drewna.. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 27 cm;  prząśnika 5 cm; szerokość 5,6 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

LASKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33522

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: leszczyny

technika: struganie

opis PME : Laska niewykończona. Rękojeść w stadium kształtowania związana powrozem z łyka. Laska z rękojeścią podwiązaną łykiem w celu odpowiedniego uformowania.
Wykonana przez dziadka pasącego bydło na pastwisku (Krzysztof Chojnacki 07.1968/ wpisała: Małgorzata Jaszczołt)

komentarz ANP: opis obiektu 33523

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 89 cm;  szerokość 5,6 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

LASKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33523

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: leszczyny

technika: gięcie

opis PMR: Laska z pręta leszczynowego o wygiętej i okorowanej rękojeści. Laska wykonana na pastwisku przez dziadka pasącego bydło. (Krzysztof Chojnacki 07.1968/ wpisała: Małgorzata Jaszczołt)

komentarz ANP: opis obiektu 33522

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 89 cm;  szerokość 5,6 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

STÓŁ DO FUGOWANIA GONTÓW

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33451

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: brak danych

opis PME: brak danych

komentarz ANP: Nazwa urządzenia to stolec do paszenia. „Stolec do paszenia jest to ława, na której gont unieruchamia się klinami między czterema wbitymi w deskę kołkami, wyznaczającymi jego długość i grubość. Pracujący siada na ławie okrakiem, mając gont przed sobą” za: M. Brylak  1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 153.

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: brak danych

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

 

 

TOKARNIA DO ŁYŻEK I WRZECION

opis w przygotowaniu…