Wyraz „cerkiew” pochodzi od greckiego słowa kiriakon (pański) i oznacza miejsce sprawowania ofiary. Wnętrze cerkwi podzielone jest na dwie główne części: światyłyszcze będące prezbiterium i chram wirnych czyli nawę dla modlących się. Tylna część nawy tworzy babiniec. Ołtarz jest usytuowany na środku prezbiterium, które oddzielone jest od nawy ikonostasem. Układ ikon w ikonostasie jest określony – ułożone są one w kilka poziomych rzędów. Malowanie, czyli pisanie ikon odbywa się wedle ściśle przestrzeganych reguł i zasad.
Dla Łemków cerkwie nie stanowią jedynie miejsca modlitwy, są również bardzo ważnym elementem etnicznym, niejako przyczyniającym się do ich trwania i przetrwania. Łemkowie mają bardzo osobisty stosunek do cerkwi. Powroty na ojcowiznę z przesiedlenia na Ziemię Zachodnie były również powrotami do umiłowanych cerkwi przy których spotykali się mieszkańcy wsi[1].
Cerkwie łemkowskie na tyle różnią się od innych budowli sakralnych (w tym cerkwi), iż ich odmienność została dostrzeżona przez znawców tematu już w 1880 roku. Ale termin „drewniana cerkiew łemkowska” został wprowadzony do literatury europejskiej przez W. R Załozieckiego dopiero w 1926 roku. Cerkiew łemkowska posiada m.in. następujące cechy, które występujące razem, wyróżniają ją od innych cerkwi:
– jest trójdzielna;
– posiada czworoboczną nawę;
– jest przykryta dachem namiotowym, uskokowo–łamanym;
– zwieńczona jest baniastą wieżyczką sygnatur.
Mimo cech wspólnych przypisywanych wszystkim cerkwiom łemkowskim, można zauważyć, że ich układ przestrzenny oraz budowa bryły zewnętrznej jest na tyle nieschematyczna, iż można wśród nich wyróżnić pewne typy oraz warianty (charakterystyczne dla danego terytorium Łemków i pojawiające się w określonym czasie historycznym) [2]. Wybudowana w 1843 roku nowicka greckokatolicka cerkiew pod wezwaniem św. Paraskewy, została zakwalifikowana – podobnie jak cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła znajdująca się w przysiółku Nowicy Przysłupiu – do budownictwa typu północnego, okresu schyłkowego. Wewnątrz nowickiej cerkwi znajduje się ikonostas z XVIII wieku oraz polichromia z 1927 roku.
W 2014 roku Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga (przy dofinansowaniu ze środków finansowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury na rok 2014 w ramach Programu – Dziedzictwo kulturowe, Priorytetu – Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego) realizowało projekt digitalizacji nowickiej cerkwi i kaplicy. W wyniku podjętych prac – w które zaangażowały się następujące instytucje: Stowarzyszenie Przyjaciół Nowicy, Narodowy Instutut Muzealnictwa i Ochorny Zbiorów, Muzeum- Zamek w Łańcucie, Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Parafia Greckokatolicka p.w. Św. Paraskewy – dokonano digitalizacji wnętrz i wyposażenia wspomnianych budowli sakralnych. Czytelnicy mogą zapoznać się z rezultatem projektu oraz odbyć wycieczkę wirtualną odwiedzając stronę www.cerkiew-nowica.pl .
Regina Pazdur
[1] J. Nowak, Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Universitas, Kraków 2000. s. 162–164.
[2] R. Brykowski, Łemkowska architektura drewniana, [w:] Łemkowie i historii i kulturze Karpat. Cz. 2, red. J. Czajkowski, Sanok 1994, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, s. 84–88.